АРМЯНО-ТУРЕЦКИЕ ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ И АРМЯНСКИЙ ВОПРОС. в конце XIX – начале XX веков .часть-4

ГЛАВА I
СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ ОСМАНСКОЙ ИМПЕРИИ. ФОРМИРОВАНИЕ ПОЛИТИЧЕСКИХ ПАРТИЙ.
РАЗВЕРТЫВАНИЕ НАЦИОНАЛЬНО-ОСВОБОДИТЕЛЬНОЙ БОРЬБЫ
АРМЯНСКОГО НАРОДА.
ПЕРЕГОВОРЫ МЕЖДУ В. ПОРТОИ И АРМЯНСКИМИ ПОЛИТИЧЕСКИМИ ПАРТИЯМИ
участие в составлении сборника, вырученные от продажи средства которого предназна­чались армянским беженцам и сиротам.
Активность, которую проявляли в армянском вопросе прави­тельства европейских государств и мировая общественность, их интерес к исторической судьбе армянского народа, стимулировали деятельность армянских политических партий. Центральный орган партии Дашнакцутюн писал: «Нам приятно констатировать, что симпатии к армянскому народу сегодня проявляются во всех стра­нах Европы более акцентировано, чем в предыдущие годы. Впер­вые Берлинское международное бюро мира выступает со столь ре­шительным обращением к шести государствам, настаивая на необ­ходимости немедленного претворения в жизнь 61-й статьи. Впер­вые социалистическое бюро обширными и пламенными манифеста­ми обращается к трудящимся массам Европы с призывом поднять свой голос в парламентах и на площадях в пользу армян».
Весь комплекс внутренних и внешних проблем, связанных с ар­мянским вопросом, заставил Абдул Хамида внести «коррективы» в свою политику в отношении армян, применить довольно необыч­ную тактику, которая выразилась в попытке переговоров с армян­скими политическими партиями. Анализ истории этих переговоров занимает важное место в изучении как общих, так и частных про­блем, касающихся истории национально-освободительной борьбы армянского народа и армяно-турецких общественно-политических отношений. Однако они не нашли должного освещения в историо­графии.

АРМЯНО-ТУРЕЦКИЕ ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ И АРМЯНСКИЙ ВОПРОС. в конце XIX – начале XX веков .часть-3

ГЛАВА I
СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ ОСМАНСКОЙ ИМПЕРИИ. ФОРМИРОВАНИЕ ПОЛИТИЧЕСКИХ ПАРТИЙ.
РАЗВЕРТЫВАНИЕ НАЦИОНАЛЬНО-ОСВОБОДИТЕЛЬНОЙ БОРЬБЫ
АРМЯНСКОГО НАРОДА.
ПЕРЕГОВОРЫ МЕЖДУ В. ПОРТОИ И АРМЯНСКИМИ ПОЛИТИЧЕСКИМИ ПАРТИЯМИ
обстоятельство, что именно в ноябре 1890 года было объявлено о создании курдской воинской части, ставшей основой полков иррегулярной курдской конницы хамидие, использовавшейся турецким правительством для осуществления кровавой резни армян Западной Армении. От­метим, что и современные турецкие историки вынуждены признать, что хамидие были созданы с целью борьбы с, как они пишут, «дея­тельностью армян» в Восточной Анатолии. Именно в том же 1890 году Абдул Хамид отдал приказ произвести одновременно во всех армянских церквах тщательные обыски.

АРМЯНО-ТУРЕЦКИЕ ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ И АРМЯНСКИЙ ВОПРОС. в конце XIX – начале XX веков .часть-2

ГЛАВА I
СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ ОСМАНСКОЙ ИМПЕРИИ. ФОРМИРОВАНИЕ ПОЛИТИЧЕСКИХ ПАРТИЙ.
РАЗВЕРТЫВАНИЕ НАЦИОНАЛЬНО-ОСВОБОДИТЕЛЬНОЙ БОРЬБЫ
АРМЯНСКОГО НАРОДА.
ПЕРЕГОВОРЫ МЕЖДУ В. ПОРТОИ И АРМЯНСКИМИ ПОЛИТИЧЕСКИМИ ПАРТИЯМИ
Какова была цель этой партии в период ее создания, в первый период ее деятельности? В программе партии говорилось об этом так: «Цель партии Арменакан – добиться революционным путем права для армянского народа самостоятельно руководить своей жизнью». Партия Арменакан находила, что их работа должна развернуться лишь среди армянского народа, что их «силы не дол­жны быть растрачены на развертывание революционного движения среди соседних с ним народов, ибо мировоззрение, требования и развитие армянского народа существенно отличаются от других народов, что может повлиять на развитие революционного движе­ния, притормозить его».

АРМЯНО-ТУРЕЦКИЕ ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ И АРМЯНСКИЙ ВОПРОС. в конце XIX – начале XX веков .часть-1

МЕРИ КОЧАР
ГЛАВА I
СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ ОСМАНСКОЙ ИМПЕРИИ. ФОРМИРОВАНИЕ ПОЛИТИЧЕСКИХ ПАРТИЙ.
РАЗВЕРТЫВАНИЕ НАЦИОНАЛЬНО-ОСВОБОДИТЕЛЬНОЙ БОРЬБЫ
АРМЯНСКОГО НАРОДА.
ПЕРЕГОВОРЫ МЕЖДУ В. ПОРТОИ И АРМЯНСКИМИ ПОЛИТИЧЕСКИМИ ПАРТИЯМИ
Последняя четверть XIX – начало XX вв. в истории Османской империи характеризуются дальнейшим углублением затяжного со­циально-экономического и политического кризиса и завершением длительного процесса превращения ее в полуколонию европейских империалистических держав. К концу XIX столетия она оконча­тельно перешла в группу «политически, формально самостоятель­ных, на деле же опутанных сетями финансовой и дипломатической зависимости» стран Востока.
В указанный период Османская империя оставалась одной из наиболее отсталых стран мира, при этом разрыв между нею и бы­стро развивающимися капиталистическими государствами еще больше увеличился. Основная отрасль ее экономики – сельское хо­зяйство – находилось в плачевном состоянии.

Պատմության իրական դասեր

«Պատմության դասեր» արտահայտությունը օրվա քաղաքական խնդիրների առիթով հաճախ է գործածվում որպես գեղեցիկ, բայց աննյութ խոսք, եւ ամեն մեկն այն հասկանում ու մեկնաբանում է իր ճաշակով՝ հաճախ ո՛չ իրական պատմությունն իմանալով, ո՛չ էլ օրվա քաղաքական իրողությունները։

Իր վերջին երկու ելույթներում (ՀՀՇ համագումարում եւ սեպտեմբերի 17-ի հանրահավաքում) Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը ահազանգում է, թե այսօրվա եւ 1920թ. իրողություններն ու իրավիճակները նման են, եւ ինչպես այն ժամանակ, այնպես էլ հիմա, կարող ենք ծանր ու անվերադարձ կորուստներ ունենալ, եթե երկրի քաղաքականությունը հաշվի չառնի այդ իրողությունները, չբխի դրանցից ու չունենա կանխատեսելու կարողություն։ Առաջին նախագահի ահազանգը կարեւորություն է ստանում հատկապես նրանով, որ նա իր մեջ մեկտեղում է մի կողմից` գիտակ պատմաբանին, մյուս կողմից` առաջնակարգ ու փորձառու պետական գործչին, ինչը եզակի հնարավորություն է տալիս անցյալը դիտարկել պատմաքաղաքական տեսանկյունից։ Այս դեպքում պատմության դասը դառնում է առարկայական եւ ստույգ, ոչ թե վիպասանության կամ հրապարակախոսության համար նյութ, այլ գործնական քաղաքականության հիմք։
Ո՞րն էր իրավիճակը 1920-ին։ Օբյեկտիվորեն անխուսափելի՞ էին, արդյոք, այն կորուստները, որ կրեցինք, թե՞ կարող էինք նաեւ շահած դուրս գալ։ Ի՞նչը մեզ պակասեց։ Ո՞րն է նմանությունն այսօրվա հետ։

Ռուսաստանը. Ռուսաստանը մեծ զիջումների գնով սեպարատ համաձայնագիր էր կնքել Գերմանիայի ու նրա դաշնակիցների հետ` այդ կերպ խորհրդային իշխանությունը ողջ երկրում հաստատելու, քաղաքացիական պատերազմի դժվարին շրջանը հաղթահարելու համար։ Ֆրանսիայում ընթանում էր Առաջին համաշխարհային պատերազմում հաղթած պետությունների կոնֆերանսը, որտեղ Ռուսաստանը չուներ վճիռների վրա ազդելու հնարավորություն։ Այս ամենը չէր կարելի չտեսնել։ Ակնհայտ էր նաեւ, որ արդեն վերականգնվող ու հզորացող Ռուսաստանը ձեռնամուխ էր եղել նախկին կայսրությունից պոկված երկրամասերը խոհրդայնացնելու ճանապարհով իր ազդեցության ոլորտ վերադարձնելու գործին։ Այդ երկրամասերից էր Այսրկովկասը։ Հետպատերազմյան Արեւմուտքը, մի կողմից՝ թուլացած երկարամյա պատերազմից, մյուս կողմից` զբաղված հետպատերազմյան կարգավորման հարցերով, ջանում, բայց անզոր էր գործուն դիմադրել ռուսական նոր իշխանության ծրագրերին, այդ թվում նաեւ Այսրկովկասում։

Թուրքիան. Թուրքիան կանգնած էր հաղթող պետությունների կողմից մասնատման ծրագրի վտանգի առջեւ։ Նույն հակառակորդի` Արեւմուտքի դեմ դաշնակից փնտրող Թուրքիան եւ Ռուսաստանն անմիջապես գտան իրար։ Ռուսական բազմակողմ օգնության շնորհիվ Թուրքիայում Մուստաֆա Քեմալի կողմից գլխավորվող շարժումը դժվարությամբ, բայց սկսեց շտկել իրավիճակը։ Արդեն 1920թ. գարնանն առարկայացած էր ռուս-թուրքական ոչ ֆորմալ դաշինքը։ Դրանից Ռուսաստանն ակնկալում էր իր ազդեցության վերականգնում Այսրկովկասում, Թուրքիան` մասնատումից փրկություն, հնարավոր քիչ կորուստներով տարածքային ամբողջականության պահպանում։ Սրանք նույնպես ակնհայտ իրողություններ էին։

Ադրբեջանը. Մեծ քաղաքական հմտություն պետք չէր տեսնելու համար, որ հենց առարկայացած այս տանդեմը, ոչ թե համաշխարհային պատերազմում հաղթած պետությունների փարիզյան կոնֆերանսը կամ այլ մի ուժ էր որոշելու Այսրկովկասի քարտեզն ու ճակատագիրը։ Կարեւոր չէ` ինքնուրույն, թե Թուրքիայի օգնությամբ, դա իսկույն տեսավ Ադրբեջանը։ 1920թ. ապրիլի 28-ին իշխող մուսավաթականները իշխանությունը հանձնեցին կոմունիստներին, Ադրբեջան մտավ 11-րդ կարմիր բանակը։ Դրանով Ադրբեջանը դարձավ Այսրկովկասի ճակատագիրը որոշող այս դաշինքի «ասոցացված անդամ»` ստանալով դիրքային-քաղաքական առավելություն Հայաստանի նկատմամբ։

Հայաստանը. Հայաստանը կարող էր անմիջապես չեզոքացնել Ադրբեջանի այդ առավելությունը. մայիսի 1-ին իշխանությունը վերցնելու գործողություններ ձեռնարկեցին հայ կոմունիստները (Մայիսյան ապստամբություն)։ Դաշնակցական իշխանությունը այն խեղդվեց արյան մեջ։ Սա ընդդիմացում էր Խորհրդային Ռուսաստանին։ Ի հեճուկս վերեւում բերված ակնհայտ իրողությունների եւ զարգացման միտումների` Հայաստանի իշխանությունը շարունակեց իր հույսը կապած պահել Արեւմուտքի հետ։ Ընդ որում, գտնվել էին արեւմտյան դիվանագետներ, որոնք, թեեւ ոչ պաշտոնապես, սակայն անկեղծորեն հուշել էին, որ թեեւ Հայաստանի հարցը ֆորմալ մնում է Փարիզի կոնֆերանսի օրակարգում, սակայն ճիշտ կլինի, որ նա լեզու գտնի ու լուծումները փնտրի Այսրկովկասի խնդիրները կարգավորող իրական ուժերի` Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի հետ։ Ռուսաստանին հակադրվելուց մի քանի ամիս անց` սեպտեմբերին սկսվեց հայ-թուրքական պատերազմը, ինչը երկու ամիս հետո ավարտվեց Հայաստանի վերջնական կապիտուլյացիայով։ Այդ միջակայքում` օգոստոսի 10-ին, Արեւմուտքը, կատարելով իր ձեւական պարտականությունը, Հայաստանին էր նվիրել Սեւրի շքեղ պայմանագիրը` առանց դրա իրագործման որեւէ իրական երաշխիքի ու լծակի։

Հայի հետին խե՞լք...

Երբ ամեն ինչ ավարտվեց, արտասահման փախած դաշնակցական գործիչները հետ նայեցին կատարվածին, ոմանց եզրահանգումներում իրատեսության ու քաղաքական մտածողության առկայծումներ եղան։ Մասնավորապես` որ ճիշտ կլիներ 1920-ի մայիսին ոչ թե ճնշեին ապստամբությունը, այլ իշխանությունը հանձնեին կոմունիստներին։ Ահա այդպիսի խոսուն մի օրինակ նշանավոր դաշնակցական Շավարշ Թորիկյանից. «Ու երբ հետադարձ ակնարկ մը կը նետենք մեր պատմության վրա, կարելի է, թերեւս ըսել, որ նախատեսելով մեր ճակատագրի անխուսափելի հոլովույթը, ավելի կանուխեն պետք էր համաձայնիլ մեր հյուսիսի դրացիին հետ եւ այսպեսով խուսափիլ 1920 սեպտեմբեր-դեկտեմբեր հայ-թուրքական պատերազմեն եւ Ռուսահայաստանի կարեւոր մեկ մասի կորստեն։ Կամ ըսել, որ պետք էր մեկնիլ քաղաքական իրապաշտութենե, ճանչնալ քեմալական ուժը եւ լեզու գտնել անոր հետ շատ ավելի համեստ սահմանների շուրջ, քան հետագային Ուիլսնյան սահմանները» (Ա. Խատիսյան, Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը, 1968, Ներածական, էջ 6-7)։
Իսկ որո՞նք էին այդ «ավելի համեստ», բայց ավելի քան ռեալ սահմանները. Ղարս, Արդահան, Սուրմալու, Նախիջեւան։ Ավելացրած` մի մաս էլ Վանի վիլայեթից, ինչը խնդրում էր Քեմալը, եթե Հայաստանն իր հարցը հաներ Փարիզի կոնֆերանսի օրակարգից։ Դրան էլ ավելացրած` առնվազն Լեռնային Ղարաբաղ եւ Զանգեզուր։ Ասում ենք` առնվազն, քանզի ապահովելու համար հիմնական խնդրի՝ խորհրդայնացման դյուրացումը եւ խուսափելու համար լրացուցիչ բարդություններից, Ռուսաստանի իշխանությունը մի սկզբունք էր որդեգրել. սահմանազատումն անել այնպես, որ հայաբնակ տարածքներն ու բնակավայրերը չհայտնվեն Ադրբեջանի կազմում, ադրբեջանաբնակ տարածքները` Հայաստանի։

Իսկ ի՞նչ արեց 1920-ի իշխանությունը.

Կառչած մնաց Փարիզից, ստացավ Սեւրի շքեղ թուղթը եւ պատերազմ Թուրքիայի դեմ։ Այդ պատերազմում վերջնական կապիտուլյացիայի ենթարկվելուց հետո միայն նա իշխանությունը հանձնեց կոմունիստներին` Ալեքսանդրապոլի ստորացուցիչ պայմանագրով փաթեթավորված։
Այլեւս կորսված էին Ղարսը, Արդահանը, Սուրմալուն ու Վանի մի մասը ստանալու հնարավորությունը։ Բայց դեռ կորսված չէր ամեն ինչ։ 1920թ. նոյեմբերի 29-ին, Հայաստանում խորհրդային իշխանություն հռչակումից անմիջապես հետ, Ադրբեջանը պաշտոնապես հայտարարեց, որ այդ առիթով վերացած է համարում սահմանային վեճերը, Լեռնային Ղարաբաղը, Նախիջեւանը եւ Զանգեզուրը ճանաչում է Հայաստանի կազմում։ Հասկանալի է, որ սույն հայտարարությունն իրականում արվում էր Ռուսաստանի կողմից, Թուրքիայի հետ համաձայնեցված, Ադրբեջանի բերանով։ Հասկանալի է նաեւ, որ դրա դիմաց ակնկալվում էր խորհրդայնացումը առանց խոչընդոտների իրականացնելու հնարավորություն։

Սակայն հաջորդ վեց-յոթ ամիսների ընթացքում բոլոր հայկական տարածքներում ծավալվեց ամենաբուռն ընդդիմացում խորհրդայնացման դեմ. Լեռնային Ղարաբաղում` ապստամբություն Թեւանի գլխավորությամբ եւ Հայաստանում` Դաշնակցության փետրվարյան խռովությունը, ինչը ամենավճռորոշ շրջանում Հայաստանը զրկեց ճանաչված իշխանությունից։ Եւ այստեղ հարցը, բնականաբար, այդ ընդդիմացման արդարացիության ու ոչ արդարացիության, պաշտոնապես կամ փաստացի ինչ իշխանություն լինել-չլինելու կամ իռացիոնալ որեւէ այլ հարթության վրա չպետք է դնել կամ փնտրել։ Հարցը պետք է դնել քաղաքական հարթության վրա եւ դատել ստացված հետեւյալ արդյունքներով. նոր հակամարտության այդ ընթացքում ու դրա հետեւանքով հօգուտ Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի լուծվեցին Նախիջեւանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի հարցերը։

Անդրադարձ

Իսկ այժմ անդրադառնանք կործանարար այս սխալը հետին թվով արձանագրած դաշնակցական գործչի վերոբերյալ մտքի շարունակությանը, որ, բնականաբար, արդարացում է. «Այս բոլորը դյուրին է ըսել այսօր։ Բայց քաղաքական ղեկավարներեն կարելի՞ է սպասել, որ այն նախատեսե անհավանականը, անտրամաբանականը, անիրականը»։ Հակիրճ լինելու համար ասենք միայն, որ, ի տարբերություն Հայաստանում իշխող դաշնակների, նույն այդ «անհավանականը, անտրամաբանականը, անիրականը» ժամանակին եւ ստույգ կարողացան «նախատեսել» Ադրբեջանում իշխող մուսավաթականները, եւ դա փաստ է։ Վկայակոչենք նաեւ Առաջին հանրապետության վարչապետ Հ. Քաջազնունու խոսքը, որ կարծես հենց այդ արդարացման պատասխանն է. «Եթե ճիշտ է, որ կառավարել` ասել է նախատեսել, ապա ուրեմն մենք միանգամայն անպետք կառավարիչներ ենք եղել, որովհետեւ հենց այդ նախատեսելու ընդունակությունն է, որ չենք ունեցել բնավ։ Մենք շարունակ սխալած ենք եղել մեր հաշիվների մեջ եւ շարունակ անակնկալների հանդիպած, անակնկալներ` միայն մեզ համար, որովհետեւ չենք գիտակցել նախատեսել»։

Վտանգը եւ լուծումը

Ո՞րն է վտանգը։ Ինչպես 1920-ին, այնպես էլ հիմա, Այսրկովկասում հարցեր լուծող իրական ուժի (ուժերի) հետ քաղաքական հարաբերություններում Ադրբեջանի դիրքերի առաջանցիկ ամրապնդումն է։ Այդ բանն Ադրբեջանին հաջողվեց 1920-ին, եւ շահեց Նախիջեւանն ու Ղարաբաղը։ Այդ բանը Հայաստանին հաջողվել է անել միայն մեկ անգամ` 1990-ականներին, եւ շահել է Լեռնային Ղարաբաղը։ Այդ բանը չկարողացավ ու չի կարողանում անել Հայաստանն այսօր, եւ հետեւանքները կարող են տխուր լինել։

Ո՞րն է պատճառը։ Իրո՞ք կանխատեսելու ու հաշվարկելու դժվարությունը կամ անկարողությունը։ Այդ դեպքում պետք է ընդունել 1920-ի մուսավաթականների մտավոր գերազանցությունը դաշնակների, եւ այսօր` Ալիեւի մտավոր գերազանցությունը Սերժ Սարգսյանի նկատմամբ։ Բայց, ինչպես այն ժամանակ, այնպես էլ հիմա, խոսքը ոչ այնքան կանխատեսելու, որքան առկա իրողություններն ու բացահայտ գործընթացները տեսնելուն է վերաբերում։ Ուստիեւ` բոլորովին այլ է պատճառը. պատճառը իշխանության մեջ քաղաքական մտքի բացակայությունն է, քաղաքական էության չգոյությունը, նրա անտիքաղաքական էությունը։ Այլ կերպ անհնար է բացատրել, երբ պարտված իշխանությունը կարող է մտքով անցկացնել «առնել Հանրապետության փողերը եւ փախչել հայդե՜ Փարիզ»։ Այլ կերպ անհնար է բացատրել, որ Նախագահի պաշտոնը մարդու կարողությունը 10 տարվա ընթացքում զրոյից կարող է հասցնել 4 միլիարդ դոլարի, նույն՝ «հանրապետության փողերի» հաշվին։ 1920-ին 180 հազար կմ. քառ. «Սեւր» ստանալու համար չէ, որ դաշնակները «հայրենասիրաբար» մերժեցին 65-70 հազար քառ. կմ-ը։ Ճիշտ նույն կերպ՝ արդեն 10 տարի այս վարչախմբի խնդիրը «հայրենասիրաբար» Ղարաբաղի անկախությանը հասնելը չէ։ Երկու դեպքում էլ նպատակը իշխանություն պահելն է` հանուն դրա հայրենիքը «հայրենասիրաբար» զոհաբերելով։
Ուստիեւ` պատմության իրական դասը թելադրում է այն միակ ելքը, ինչը ձեւակերպեց Հանրապետության Հիմնադիր-նախագահն իր ելույթում. արտահերթ նախագահական, ապա` արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններ, սահմանադրական կարգի եւ օրինական, այսինքն` քաղաքական որակ ունեցող իշխանության հաստատում։ Այլապես կունենանք նույնպիսի կորուստներ, ինչպիսիք ունեցանք 1920-ին։

http://www.armtimes.com/17368

5. САН-СТЕФАНСКИЙ ПРЕЛИМИНАРНЫЙ МИРНЫЙ ДОГОВОР

Сан-Стефано, 19 февраля3 марта, 1878г.
Е.в. император всероссийский и е.в. император оттоманов, движимые желанием возвратить и обеспечить своим государствам и своим народам благодеяния мира, а также предупредить всякое новое усложнение, которое могло бы угрожать этому миру, назначили в качестве своих полномочных, для установления, заключения и подписания прелиминарного мирного договора:
Е.в. император всероссийский с одной стороны - графа Николая Игнатьева… г-на Александра Нелидова…
И е.в. император отто

Парижский мирный договор

4. ПАРИЖСКИЙ ТРАКТАТ, Париж 18/30 марта 1856 г.
Во имя Бога Всемогущего.
Их величества император всероссийский, император французов, королева Соединенного Королевства Великобритании и Ирландии, король сардинский и император оттоманский, побуждаясь желанием положить конец бедствиям войны и с тем вместе предупредить возобновление давших к оной повод недоразумений и затруднений, решились войти в соглашение с е.в. императором австрийским касательно оснований для восстановления и утверждения мира с обеспечением целости и независимости империи оттоманской взаимным действительным ручательством. На сей конец их величества назначили своими уполномоченными:…

3. Трактат, заключенный в Адрианополе, 2 сентября 1829 года.

Во имя Бога Всемогущего.
Его Императорское Величество, Всепресветлейший, Державнейший, Великий Государь Император и Самодержец Всероссийский, и Его Величество, Всепресветлейший и Державнейший, Великий Император Оттоманский, движимые равным желанием положить конец бедствиям войны и восстановить на прочном и незыблемом основании мир, дружбу и доброе согласие между своими Державами, единодушно положили доверить сие спасительное дело смотрению и руководству обоюдных Уполномоченных, а именно: Его Величество Император Всероссийский, Сиятельнейшего и Высокопревосходительного Графа Ивана Ивановича Дибича-Забалканского, и Его величества Генерал-Адъютанта, и проч., который, по силе Высочайше дарованного ему полномочия, назначил и наименовал Полномочными от Императорского Российского Двора Сиятельных и высокопочтенных Господ: Графа Алексея Орлова, Его Императорского Величества Генерал-Адъютанта, и проч., и Графа Теодора Палена, Тайного Советника и проч.; а Его Величество Император Оттоманский Превосходительных и Высокопочтенных Господ: Мегмед-Садик-Ефендия, Действительного Великого Дефтердаря Блистательной Порты Оттоманской, и Абдул-Кадир-Бея, Кази-Аскера Анатолийского. Оные Полномочные, собравшись в городе Адрианополе, по размене своих полномочий, постановили нижеследующие статьи:

Թուրքմենչայի Պայմանագիրը- 1828 թ.

Ռուսաստանի և Պարսկաստանի մարզերը պայմանագրից հետո և առաջ. Թուրքմանչայում հանձնված մասերը ցույց են տրվել կանաչ և կարմիր գծերով
Թուրքմենչայի Պայմանագիրը- 1828
(ռուսերեն՝ Туркманчайский договор. պարսկերեն՝ عهدنامه ترکمنچای), ստորագրվել է Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև փետրվարի 21-ին, Պարսկաստանի Արևելյան Ադրբեջան նահանգի Թուրքմենչայ գյուղում, 1826-1828 ռուս–պարսկական պատերազմներին վերջ տալու համար։
1828 թվականին Թուրքմենչայի պայմանագիրը կնքվել է Ռուսաստանի և Իրանի միջև՝ նշանավորելով 1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի ավարտը։ Պայմանագիրը ստորագրվել է փետրվարի 21-ին՝ Թուրքմենչայ գյուղում (Թավրիզի մերձակայքում)։ Ռուսական կողմից այն ստորագրել է Իվան Պասկևիչը, Պարսկաստանի կողմից՝ Աբաս-Միրզան։ Խաղաղության պայմանների մշակմանը մասնակցել է Ալեքսանդր Գրիբոեդովը։

Գյուլիստանի պայմանագիր. 1813 թ

Գյուլիստանի Հաշտության Պայմանագիրը 1813, ստորագրվել է Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև հոկտեմբերի 24–ին, Ղարաբաղի Գյուլիստան (Խաչեն) գյուղում, 1804-1813 ռուս–պարսկական պատերազմից հետո։

Չհնազանդվեցին եւ հաղթեցին

1915թ. սեպտեմբերի 11-ին Միջերկրականի խորքերից Կիլիկիո Սուետիայի ափերին էր մոտենում 4 ռազմանավ: Ցամաքում շուրջ 4000 հայ, հիմնականում կանայք, ծերեր, երեխաներ ցնծությունից լալիս էին. վախճանին էր մոտենում հերոսական ինքնապաշտպանությունը, գոյամարտն ավարտվում էր փրկությամբ, հետեւում էին մնում 40 երկար ու ձիգ օրերը` Մուսա լեռան 40 օրերը:

Ի դեպ, իրականում ինքնապաշտպանությունը տեւել է 36 օր` եթե հաշվենք առաջին ճակատամարտի օրվանից, իսկ եթե լեռը բարձրանալու օրը հաշվարկի սկիզբ ընտրենք` 43: 40 օրը Ֆրանց Վերֆելի գեղարվեստական մտահղացման արդյունքն է. 40 օր Քրիստոսը ճգնեց, 40 օր հրեաները Մովսեսի գլխավորությամբ թափառեցին Սինայի անապատում եւ... Մուսա լեռան 40 օր:

Իսկ ամեն բան սկսվեց այն օրը, երբ Սուետիայի հայությունը, ավելի ստույգ` 6 գյուղերի հայության մի մասը, որոշեց չհնազանդվել տեղահանության մասին թուրքական կառավարության հուլիսի 30-ի կարգադրությանը եւ զենքը ձեռքին պաշտպանվել: Արդյունքում` նրանք չկիսեցին այն շուրջ հազար մուսալեռցիների ճակատագիրը, ովքեր հավատալով Անտիոքի գայմագամ Մարուֆի խոստումներին, իբր` տեղափոխությունը կընթանա խաղաղ, ապահով, պետությունը երաշխավորում է մեկնողների կյանքը, կայքը, եւ Բիթիաս գյուղի քարոզիչ Նոխուդյանի, Քեբուսիեի քահանաներ Մարկոսի, Ներսեսի, Սամսոն աղայի խորհրդով բռնեցին գաղթի ճամփան: Ասել, որ դյուրահավատների մեծ մասը կուլ գնաց անապատին, ավելորդ է...

Բնակչությունը Եսայի Յաղուբյանի, Պետրոս Տլմաքյանի, Տիգրան Անդրեասյանի, Պետրոս Թութագլյանի առաջնորդությամբ զենքով, պարենով, ընտանի կենդանիներով բարձրացավ ռազմական ճամբար ընտրած Մուսա լեռ: Քանի որ մեծաթիվ էին երեխաները, կանայք, եղանակն էլ անձրեւային էր, սարը` անտառապատ, շտապով վրաններ խփեցին, հյուղակներ կանգնեցրին: Ապա սահմանափակ քանակով զենք ու փամփուշտ ունեցող 600 մարտիկները դիրքավորվեցին...

Առաջին ընդհարումը տեղի է ունենում 1915 թ. օգոստոսի 8-ին, երբ թուրք կառավարությունը ապստամբների դեմ է շարժում 200 զինվորականի, համոզված, թե այս սակավաթիվ ուժերով կարող է հարցը արագ լուծել: Թուրքերը տալիս են առաջին զոհերն ու գլխապատառ փախչում:
Հաջորդ բախումը հաջորդ օրն էր` Պաքաճաք կոչվող վայրում: Թուրքերի թիվն այս անգամ 1500 էր, նրանց հետ` 2 լեռնային թնդանոթ: Մերոնք մի փոքր նահանջելով, այնուամենայնիվ ստիպում են թշնամուն կրկին ձեռնունայն վերադառնալ:

Մարտը տեւել էր 12 ժամ, ու վերստին ոչ մի դիրք չեր զիջվել կանոնավոր զինուժին:
Ֆուխրի փաշայի գլխավորությամբ թուրքերը մեծածավալ գրոհի են անցնում սեպտեմբերի 2-ին: Կանոնավոր զորքը 3000 էր, նրանց հետ` 5000-ի հասնող խուժան, ծարավ` պարտվողներին թալանելու ու կանանց, աղջիկներին առեւանգելու:
Ականատեսներից Զորա Իսկենտերյանը այս կռվի մասին կգրի.

«Մեր քաջամարտիկները ժայռերու պես կառչած էին իրենց դիրքերուն, եւ ուխտած էին մեկ թիզ իսկ չզիջիլ թշնամիին` մինչեւ արյան վերջին կաթիլը: Թռուցիկ խումբերը դիրքե դիրք կսուրային` իրենց անվրեպ հարվածներով մշուշներու միջեն գետին փռելով բազմաթիվ թշնամիներ... Վարժ որսորդներ եւ քաջածանոթ Մուսա լեռան յուրաքանչյուր խորշին, անոնց զենքերու անվրեպ հարվածները գետին կտապալեին հարյուրավոր թուրքեր, մինչ թուրքերը կկրակեին ըստ բախտի»:

Երկու օր է տեւում այս ճակատամարտը ու դարձյալ պսակվում հայերի հաղթանակով: Ճիշտ է, թուրքերին հաջողվել էր մի քանի կետում ճեղքել պաշտպանությունը, բայց վերստին հարկադրված էին նահանջել: Հետաքրքիրն այն է, որ ամենալարված պահին, երբ թուրքերը գրեթե մոտեցել էին մուսալեռցիների վրանային ավանին, նրանց գլխին ռումբեր են պայթում, որոնք հեռատես մուսալեռցիները պահել էին դեռեւս 1895 թվականից: Թշնամին նահանջում է` ռազմադաշտում թողնելով ոչ միայն հարյուրավոր զոհեր, այլեւ մեծաքանակ զենք-զինամթերք, ինչի կարիքը պաշարման մեջ գտնվող հերոսները հատկապես ունեին:
Հետագայում կգրվի, որ թուրքերն այս մարտերում տվեցին 1000-ից ավելի զոհ, հայերը` ընդամենը 18: Որքան էլ անհավատալի, բայց պետք է ընդունել, որ իսկապես կենաց ու մահի կռվի ելած, իր հողը, պատիվն ու ընտանիքը պաշտպանող անձը սխրանքներ է գործում: Ցավոք, հեռավոր 1915-ին նման օրինակները քիչ էին, աններելիորեն քիչ:

Մարտավարությունը փոխելով` թշնամին այս անգամ որոշում է պաշարումով սովի մատնել ըմբոստներին, թեեւ լեռան ստորոտում կուտակած ուներ արդեն 15 հազար զինվոր: Ինքնապաշտպանության դիմածները գիտեին, որ վաղ թե ուշ պարենը, զինամթերքը վերջանալու են, եւ վաղապես մտածել էին այդ մասին: Մուսա լեռան գլխին խարույկ էր վառվում, քամին ծածանում էր սպիտակ մեծ պաստառը, վրան կարմիր խաչ ու անգլերեն գրություն` «Քրիստոնյաները վտանգի մեջ են», սահմանված էր մշտական պահակություն: Դաշնակից մարտանավի մոտենալու դեպքում Մովսես Գրըքյանը, որ լավ լողորդ էր, նրանց պիտի հասցներ թիթեղյա տուփում ամփոփված անգլերեն գրությունը:
Սեպտեմբերի 5-ին մոտերքում հայտնված «Գիշեն» ռազմանավը, նկատելով կրակները, մակույկ է ուղարկում ափ: Տեղեկանալով լեռան վրա ապաստան գտածների կացությանը` նավի հրամանատարությունը թնդանոթներն ուղղում է թուրքերի դիրքերի կողմը եւ սկսում ռմբակոծել, ապա հեռանում` խոստանալով վերադառնալ: Հակառակորդն իր հերթին վճռում է այլեւս չհապաղել եւ երկու ժամ ժամանակ է տալիս: Նոր հզոր հարձակմանը հուսավառված մուսալեռցիները պատասխանում են հակագրոհով...

Ու մինչ Մուսա լեռան պաշտպանները շարունակում են դիմակայել թշնամուն, 1915 թվականի սեպտեմբերի 11-ին Սուետիայի ափերին կրկին մոտենում է «Գիշենը», հետը եւս երեք ռազմանավ, որոնցից մեկը «Ժաննա դ՛ Արկ» հածանավն էր: Ֆրանսիական հրամանատարությունը որոշել էր փրկել մուսալեռցիներին: Կան վկայություններ, որ երբ ֆրանսիացի զինվորները տեսել են հայերի սպառազինությունը, մնացել են ուղղակի ապշած: Լաստակներով ու նավակներով առաջինը փոխադրում են վիրավորներին, ամսի 13-ին` վերջին կանանց, երեխաներին, ապա` մարտիկներին: Նրանք, սակայն, չեն կամենում հեռանալ եւ վերստին խնդրում են իրենց զենք, մթերք տալ, որպեսզի շարունակեն կռիվը, բայց հրամկազմը ծովակալ Դարտիժ դյու Ֆուրնեից հրահանգ ուներ նրանց եւս տարհանել: Պետրոս Տլմաքյանի խնդրանքով ռազմանավերը հրետակոծում են թուրքերի զինանոցներն ու դիրքերը եւ հայերին առած` հեռանում:
Մարտիկների ճնշող մասը, հավատարիմ խոստմանը, հետո մտավ Արեւելյան կամ Հայկական կոչվող լեգեոն` դառնալով նրա միջուկը, 1918-ի սեպտեմբերին մասնակցեց Արարայի ճակատամարտին եւ տալով զոհեր` հասավ Մուսալեռ: Խաղաղ բնակչությունը դաշնակիցների հաղթանակից հետո վերադարձավ Սուետիա` վերականգնելու ավեր տունուտեղը: Ի պատիվ այդ հերոսական օրերի եւ ի հիշատակ ընկածների, Տամալճիք սարի կատարին 1932-ին հուշարձան կանգնեցվեց, բայց... 1939թ., երբ Ալեքսանդրետի սանջակը վերադարձվեց Թուրքիային, նրանք, խուսափելով հալածանքներից, փոխադրվեցին Սիրիա, Լիբանան: Բուն Մուսալեռում մնացին քչերը ու այսօր էլ շարունակում են ապրել: 1940-ին մուսալեռցիները Լիբանանում հիմնադրեցին Այնճար գյուղը, որի 70 ու հերոսամարտի 95-ամյակները շուքով նշվեցին այս տարի: Երկրորդ աշխարհամարտի ավարտից հետո շատ մուսալեռցիներ էլ հանգրվան գտան Հայաստանում` Էջմիածնի շրջանում հիմնելով Մուսալեռ ավանը, ուր եւ ամեն տարի, սեպտեմբերի երրորդ կիրակի օրը, ի հիշատակ բոլոր հերոսների` նշվում է փառապանծ հերոսամարտի տարեդարձը:
Վարդան Օնանյան
http://www.armtimes.com/17210